Jednym z podstawowych praw dzieci, jest prawo do rodziny, która jako podstawowa komórka społeczna jest pierwszym środowiskiem opiekuńczo – wychowawczym człowieka. Nie podlega zatem wątpliwości, że zadania zapewnienia dzieciom odpowiedniej opieki, bezpieczeństwa, rozwoju i wychowania, należą w pierwszej kolejności do rodziców.
W różnych sytuacjach, z przyczyn zależnych bądź niezależnych od członków rodziny, rodzice nie wypełniają zadań wynikających z pełnionej przez nich funkcji opiekuńczo – wychowawczej względem dzieci, lub wypełniają je nieprawidłowo. Jedną z konsekwencji braku podejmowania przez opiekunów działań lub ich zaniechania, może być stan, w którym dalsze pozostawienie dziecka w rodzinie, stanowi zagrożenie dla jego dobra, zdrowia i życia. W takich sytuacjach, państwo ma obowiązek zagwarantować dziecku opiekę, której nie otrzymuje od rodziców, poprzez tymczasowe zabezpieczenie go w niezagrażającym, stabilnym środowisku – pieczy zastępczej, do momentu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny pochodzenia.
Umieszczenie dziecka poza rodziną naturalną powinno stanowić środek ostateczny, zastosowany w sytuacji kiedy, pomimo iż wykorzystano wszelkie inne formy pomocy rodzinie, dobro dziecka jest nadal zagrożone, a rodzice dziecka nadal nie są w stanie należycie wypełniać swoich obowiązków.
Kwestie prawne związane ze wspieraniem rodziny i systemu pieczy zastępczej reguluje Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Ustawa ta określa m.in. zasady i formy sprawowania pieczy zastępczej czy zasady jej finansowania.
Głównym i najważniejszym celem pieczy zastępczej jest zaspokojenie potrzeb emocjonalnych dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb bytowych, zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalno-rekreacyjnych, zapewnienie dziecku przygotowania do godnego, samodzielnego i odpowiedzialnego życia, pokonywania trudności życiowych zgodnie z zasadami etyki, nawiązywania i podtrzymywania bliskich, osobistych i społecznie akceptowanych kontaktów z rodziną i rówieśnikami.
Piecza zastępcza zapewnia taką pracę z rodziną, która ma umożliwić powrót dziecka do rodziny pochodzenia. Wsparcie systemu pieczy zastępczej dla rodzin przeżywających trudności we właściwym wypełnianiu obowiązków względem dziecka polega w szczególności na:
- analizie sytuacji rodziny oraz przyczyn kryzysu w rodzinie;
- rozwijaniu umiejętności opiekuńczo-wychowawczych rodziców;
- podnoszeniu świadomości w zakresie planowania oraz funkcjonowania rodziny;
- pomocy w integracji, przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, marginalizacji i degradacji społecznej oraz dążeniu do reintegracji rodziny.
Dziecko umieszcza się w pieczy zastępczej do czasu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo do czasu umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej. Jednakże dla dobra dziecka możliwe jest pozostawienie go w długoterminowym rodzinnym środowisku zastępczym do czasu jego usamodzielnienia.
Piecza zastępcza jest sprawowana w formie rodzinnej oraz w formie instytucjonalnej. Umieszczenie w pieczy zastępczej powinno uwzględniać prawo dziecka do opieki i wychowania w rodzinnych formach pieczy zastępczej – jeżeli jest to zgodne z dobrem dziecka.
